Ελληνοαμερικανική πολιτισμική παραγωγή στην ελληνική γλώσσα

Γιώργος Αναγνώστου

Συγγραφείς, ντοκιμαντερίστες, δημοσιογράφοι, μουσικοί, μουσειολόγοι, κινηματογραφιστές και μελετητές ή μελετήτριες που εργάζονται στην Ελλάδα δείχνουν ζωηρό ενδιαφέρον για τον ελληνοαμερικανικό κόσμο εδώ και δύο δεκαετίες τουλάχιστον. Αυτοί οι πολιτισμικοί δημιουργοί παράγουν πολύ συχνά –αλλά όχι πάντα– έργα δίγλωσσα, που διακινούνται τόσο σε ελληνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο, διαμορφώνοντας τους τρόπους με τους οποίους το πολυποίκιλο κοινό κατανοεί την ιστορία και την κουλτούρα της εθνοτικής ελληνοαμερικανικής διασποράς των Ηνωμένων Πολιτειών. Δεν είναι λίγες οι φορές που το έργο τους γίνεται δεκτό με ενθουσιασμό. Η ταινία Νύφες (2004) και το μυθιστόρημα Δενδρίτες (2015), για παράδειγμα, απέσπασαν αντίστοιχα το Πρώτο Κρατικό Βραβείο καλύτερης ταινίας και το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας. Τα ντοκιμαντέρ Το ταξίδι: το ελληνικό όνειρο στην Αμερική (2007) και Παλικάρι: ο Λούις Τίκας και η σφαγή του Λάντλοου (2014) κατέκτησαν διακρίσεις εθνικής και διεθνούς εμβέλειας: το πρώτο τιμήθηκε με το Βραβείο Καλύτερου Ντοκιμαντέρ του Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου του Λος Άντζελες, ενώ το δεύτερο με το Πρώτο Βραβείο του 8ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, επίσης πολύ αγαπητές στο εθνικό κοινό είναι και άλλες μορφές πολιτισμικής παραγωγής, όπως οι μουσικές παραστάσεις.

Πρόκειται για μια πολιτισμική παραγωγή πολύμορφη. Μουσικά συγκροτήματα και ερμηνευτές, όπως οι Τακίμ και ο Δημήτρης Μυστακίδης, επανερμηνεύουν τραγούδια που γράφτηκαν από έλληνες μετανάστες στην Αμερική των αρχών του εικοστού αιώνα, συνθέτοντας πολυμεσικά αφηγήματα για τη μετανάστευση. Η ταινία Νύφες στηρίζεται στο ιστορικό αρχειακό υλικό της νήσου Έλις προκειμένου να αφηγηθεί με εικόνες τη μετανάστευση των γυναικών που έφευγαν για να γίνουν νύφες στην Αμερική, έχοντας για εφόδιό τους φωτογραφίες. Το ντοκιμαντέρ Ταξισυνειδησία: η άγνωστη ιστορία του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού (2013) ξεψαχνίζει τα αμερικανικά αρχεία για να κάνει γνωστή στο ελληνικό και το ελληνοαμερικανικό κοινό την περιθωριοποιημένη ιστορία του πολιτικού ακτιβισμού των ελλήνων μεταναστών στην Αμερική. Συγγραφείς, μελετητές και μελετήτριες, που ζουν στην Ελλάδα, παράγουν επίσης έργο με θέμα τους ιερωμένους, τις ελληνοαμερικανικές οικογένειες, και τις πολιτικές ταυτότητές τους. Ελληνοαμερικανικά αυτοβιογραφικά και ποιητικά κείμενα μεταφράζονται στα ελληνικά. Η ελληνική τηλεόραση προβάλλει τακτικά εκπομπές για την ελληνοαμερικανική εμπειρία. Με δυο λόγια, παρακολουθούμε μια πύκνωση της διεθνικής δημιουργίας και της διακίνησης των γνώσεων για τον ελληνοαμερικανικό κόσμο. Απαιτείται, λοιπόν, να συζητηθεί ανοιχτά το φαινόμενο αυτό.

Τρεις αλληλένδετες πτυχές του κινούν πρωτίστως το προσωπικό μου ενδιαφέρον:

α) Το περιεχόμενο των έργων –είτε είναι μυθιστορήματα, είτε ταινίες, ντοκιμαντέρ, εκθέσεις μουσείων ή τραγούδια. Ποια νοήματα για την ελληνοαμερικανική ταυτότητα παράγονται από αυτά τα πολιτισμικά κείμενα και ποιοι ισχυρισμοί διατυπώνονται για το παρελθόν και το παρόν του ελληνοαμερικανικού κόσμου;

β) Οι οπτικές των ίδιων των πολιτισμικών δημιουργών –των συγγραφέων, των κινηματογραφιστών, των δημοσιογράφων, των μελετητών. Από πού πηγάζει το ενδιαφέρον τους για τον ελληνοαμερικανικό κόσμο; Πώς νοηματοδοτούν πολιτισμικά το έργο τους; Αντιμετωπίζουν, άραγε, θεσμικές ή κοινωνικές αντιστάσεις στην Ελλάδα; Τα ερωτήματα αυτά φέρνουν στο προσκήνιο τις κοινωνικές διαδικασίες παραγωγής πολιτισμού, αναδεικνύοντας την οπτική γωνία των ίδιων των δημιουργών.

γ) Ο τρόπος με τον οποίο η συγκεκριμένη πολιτισμική παραγωγή διαμορφώνει δημόσια τις αντιλήψεις για τον ελληνοαμερικανικό κόσμο, τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε άλλες χώρες. Ποιες όψεις της ελληνοαμερικανικής ζωής αντιμετωπίζονται προνομιακά από αυτή την παραγωγή, ποιες πτυχές της περιθωριοποιούνται και για ποιο λόγο; Μήπως αναπαράγονται ηγεμονικές ερμηνείες; Ή μήπως η παραγωγή αυτή παρεμβαίνει προτείνοντας εναλλακτικούς τρόπους κατανόησης; Πώς τη συζητούν στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και στη δημοφιλή κουλτούρα;

Το ευρύτερο πρόβλημα που συνδέεται με αυτή την πολιτισμική παραγωγή –από όσο καταλαβαίνω– είναι ότι η πρόσληψή της δεν έχει ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τις ελληνοαμερικανικές σπουδές. Ο δημόσιος διάλογος, όσο οξυδερκής κι αν είναι τις περισσότερες φορές, αδιαφορεί για τους τρόπους με τους οποίους οι μελέτες για τον ελληνοαμερικανικό κόσμο φωτίζουν τη σημασία των κειμένων αυτών και του ιστορικού τους πλαισίου. Ας επισημάνουμε, βέβαια, το γεγονός ότι πρόκειται για μελέτες που ως επί το πλείστον γράφτηκαν στα αγγλικά, κάτι που ενδεχομένως συμβάλλει στον περιθωριακό τους ρόλο.

Η παραγωγή και η διακίνηση των γνώσεων για τον ελληνοαμερικανικό κόσμο και την ελληνική διασπορά στην Ελλάδα έχουν ιδιαίτερη σημασία για πολλούς λόγους. Οι θεσμοί, οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι, καθώς και οι τοπικές κοινότητες, ενδιαφέρονται για τους τρόπους με τους οποίους η διασπορά συνέβαλε στην ελληνική κοινωνία. Η διασπορά θεωρείται πηγή πολιτισμικών και οικονομικών επενδύσεων, καθώς και δίαυλος επικοινωνίας με νέες ιδέες. Ποιες αξίες φέρνει στο προσκήνιο η διασπορική δράση και για ποιο σκοπό; Πώς συμβάλλει στους νέους τρόπους κατανόησης της ελληνικής ταυτότητας;

Οι μελετητές, οι συγγραφείς και οι διανοούμενοι που αναλύουν αυτό το φαινόμενο απευθυνόμενοι στο ελληνικό κοινό και μεταφράζοντάς το σε συνάρτηση με την ελληνοαμερικανική πολιτισμική πολιτική είναι ευάριθμοι. Η οπτική τους πολλές φορές ασφυκτιά μέσα στη χιονοστιβάδα των στερεότυπων πολιτισμικών αναπαραστάσεων του εθνικού ηρωικού χαρακτήρα ή των αγνών δεσμών της διασποράς με την Ελλάδα και με το ελληνικό τοπίο.

Το Ergon επιδιώκει να συμβάλει σε μια τεκμηριωμένη κατανόηση αυτού του φαινομένου, η οποία θα συνδιαλέγεται με τις ελληνοαμερικανικές σπουδές. Θα συνεχίσουμε να παρουσιάζουμε σημαντικά κείμενα γραμμένα στα ελληνικά και εγκαινιάζουμε μια σειρά συνεντεύξεων με πολιτισμικούς δημιουργούς στην Ελλάδα. Στο μέτρο του εφικτού, θα επιχειρήσουμε να στρέψουμε τους προβολείς στις ροές κειμένων, ανθρώπων και ιδεών που διατρέχουν το ελληνικό και το ελληνοαμερικανικό πεδίο, καθώς και στη σημασία τους.

Diaspora claims fora, gains φόρα. Άρα μας αφορά.

Η διασπορά διεκδικεί ορατότητα,
το θέμα είναι η πολιτισμική κινητικότητα,
έργο με βαρύνουσα σημασία για την πολιτεία.

Ο Γιώργος Αναγνώστου είναι καθηγητής πολιτισμικών σπουδών στο Πρόγραμμα Νεοελληνικών σπουδών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Οχάιο.

Εικόνα: Heidi Michel

Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου

Σημείωση του συντάκτη: βλ. το κείμενο στα αγγλικά εδώ