Το «1ο Συνέδριο Νέων της Διασποράς»:
Πολιτεία – Διασπορά – Έθνος & Πολιτική των Αισθημάτων

Το πρόσφατο Συνέδριο Νέων της Διασποράς – “Greek Youth Diaspora Symposium: ‘Diaspora Dialogues: Connecting Young Voices around the world’” (Αθήνα, 27-28 Νοεμβρίου 2024) – αποτελεί μια από τις πρώτες εκφράσεις της υλοποίησης του πρόσφατου Στρατηγικού Σχεδίου του Υπουργείου Εξωτερικών για τον Απόδημο Ελληνισμό. Πρόκειται για ένα πρωταρχικό βήμα εκπλήρωσης του ευρύτερου πολιτικού στόχου του Σχεδίου, δηλαδή την πολύπλευρη και αμφίδρομη ενδυνάμωση των σχέσεων «Ελλάδας-διασποράς». Πρόκειται επομένως για μια δράση μεγίστης συμβολικής και επικοινωνιακής σημασίας.

Το συνέδριο καλύφθηκε ευρύτατα από τον ελληνικό καθώς και διασπορικό τύπο, ανακυκλώνοντας κυρίως τις σχετικές κυβερνητικές ανακοινώσεις. Ο τόνος επανειλημμένα αγγίζει τη διθυραμβολογία ενώ, προς στιγμή, απουσιάζουν κριτικές αποτιμήσεις. Οφείλουμε επομένως να στοχαστούμε το θέμα και να εντοπίσουμε τις ιδεολογικές συντεταγμένες του.

Η εργασία αυτή αποτελεί μια αρχική ανάλυση βασισμένη σε κυβερνητικές ανακοινώσεις και μικρά δείγματα από την κάλυψη των μέσων ενημέρωσης. Δεν έχω ακόμη παρακολουθήσει τις σχετικές εισηγήσεις, οι οποίες είναι διαθέσιμες στο youtube.

***

Το ερμηνευτικό πλαίσιο της εργασίας έχει ως εξής:

Το Στρατηγικό Σχέδιο για τον Απόδημο Ελληνισμό και επομένως το Συνέδριο Νέων της Διασποράς ως συστατικό στοιχείο του, αποτελεί ένα παράδειγμα της διασποράς ως κατηγορίας «κυβερνητικότητας». Σύμφωνα με αυτήν την εννοιολόγηση, ένας φορέας εξουσίας (η κυβέρνηση στην προκειμένη περίπτωση) χρησιμοποιεί ιδεολογικά εργαλεία που ως σκοπό έχουν να ορίσουν (και επομένως να ελέγξουν) ένα πληθυσμό (αποκαλούμενο «απόδημος Ελληνισμός» ή ακόμα εναλλάξιμα «ομογένεια» ή «διασπορά») και να διαμορφώσουν την σχέση μεταξύ των δύο. Η διαδικασία ενεργοποιεί συγκεκριμένες τακτικές με στόχο την πραγματοποίηση πολιτικών συμφερόντων.

Η πολιτική των αισθημάτων: Τακτικές, υπολογισμοί, στόχοι

Η ανάλυση οδηγεί στα εξής πρωταρχικά συμπεράσματα:

• Ο κυβερνητικός λόγος (discourse) περί της σημασίας του συνεδρίου αναπαράγει την ιδεολογία του παγκόσμιου Ελληνισμού ως ενός ενιαίου και ομοιογενούς συνόλου. «Η Ελλάδα είναι μία και είναι παντού».¹ Η πολιτεία μεριμνά και επενδύει, ιδιαίτερα στη νέα γενιά, συμβάλλοντας επιτελικά στην διατήρηση αυτής της οντότητας· λειτουργεί ως φύλακας και προστάτης του έθνους πέρα από τα σύνορα, του παγκόσμιου διαεδαφικού (transterritorial) Ελληνισμού.

• Μια από τις καίριες κυβερνητικές τακτικές για τη δημιουργία και έκφραση αυτής της ενότητας είναι η αναπαραγωγή ενός ρομαντικού λόγου περί «εθνικού πνεύματος» / «εθνικής ψυχής» ως εργαλείου δημιουργίας εθνικού ανήκειν. Πρόκειται για την θεμελιώδη ιδεολογική αρχή του πολιτιστικού εθνικισμού του 19^ου αιώνα, το Volkgeist που ορίζει τη μοναδικότητα του έθνους και τον απόλυτο διαχωρισμό των ταυτοτήτων σε «εμείς» και «αυτοί».

Οι επανειλημμένες αναφορές στην «ελληνική ψυχή» στον λόγο περί του συνεδρίου σε σχέση τόσο με τους υπεύθυνους κυβερνητικούς παράγοντες όσο και με τους συμμετέχοντες νέους της διασποράς δημιουργούν την σχέση «πολιτεία-διασπορά» συγκινησιακά, ευθυγραμμίζοντας την συνύπαρξη των δύο στον ίδιο οριζόντιο εθνικό χώρο.

Από τον Ελλαδική πλευρά, το κυβερνητικό πρότζεκτ επιτέλεσης ενότητας αποτελεί ύψιστη έκφραση εθνικής συγκίνησης: «Νομίζω ότι είναι μία από τις λίγες δράσεις εδώ στο Υπουργείο Εξωτερικών που πραγματικά την κάνουμε με την ψυχή μας, γιατί θέλουμε να σας φέρουμε εδώ, θέλουμε να σας ενώσουμε με τη μητρόπολη».

Η ψυχική ευδαιμονία των συμμετεχόντων υποδεικνύεται από τα κρατικά μέσα ενημέρωσης ως εγγραφόμενη στο σώμα τους. «Όμορφα, χαρούμενα, διψασμένα για Ελλάδα. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά στα πρόσωπα που γεμίζουν, αυτές τις ημέρες, την αίθουσα του Κέντρου Πολιτισμού “Ελληνικός Κόσμος” στην Πειραιώς, στο [συνέδριο]» (ΕΡΤ News). Οι νέοι της διασποράς μάλιστα ανυψώνονται ως γνησιότεροι «πρεσβευτές του Ελληνισμού», «εκπροσωπούν περισσότερο από τον καθένα, ακόμη και από εμάς που βρισκόμαστε εδώ, το ελληνικό πνεύμα και την ελληνική ψυχή».²

Αυτή η εθνική σύμπνοια και η διατήρηση της «ελληνικής ψυχής» της διασποράς, δημιουργεί το συγκινησιακά φορτισμένο πλαίσιο της βαθιάς συμμετοχής στο εθνικό «εμείς» του οποίου η μεταφορά έξω από τα σύνορα παράγει το παγκόσμιο ελληνικό έθνος. Εξ ου και η επαναλαμβανόμενη κυβερνητική επιβεβαίωση και προτροπή, «Εσείς είστε η αληθινή ψυχή της Ελλάδας». «Θέλουμε να διατηρήσετε στην καρδιά σας την ελληνικότητά σας». «Κρατήστε στην καρδιά σας τον Ελληνισμό και να μεταφέρετε παντού το μήνυμα ότι η Ελλάδα είναι μία και είναι παντού».

Η πολιτεία δημιουργεί ένα φόρουμ αμοιβαιότητας και διαλόγου. Θεωρεί τη νέα γενιά ως ενεργή δύναμη διαμόρφωσης του Στρατηγικού Σχεδίου, εμπλουτίζοντάς το: «Θέλουμε να ακούσουμε τη φωνή σας και θέλουμε και εσείς να ακούτε τη δική μας φωνή και να τη μεταφέρετε στις τέσσερις ηπείρους, από τις οποίες προέρχεστε». Η φωνή των νέων προσλαμβάνεται ως έγκυρη και αυθεντική, ο λόγος τους «γνήσιος [και] ανιδιοτελής», κατέχοντας «αυτό ακριβώς, το οποίο μερικές φορές λείπει» από τον κυβερνητικό λόγο. Σε αυτήν την περίπτωση «η βάση» ενδυναμώνεται ως ισότιμος φορέας δημιουργίας πολιτικής. Η πολιτεία αφουγκράζεται την φωνή και λαμβάνει σοβαρά υπ΄ όψιν τις θέσεις της νέας διασπορικής γενιάς, δημιουργώντας μια αμφίδρομη και διαλογική σχέση. Υλοποιεί την διακήρυξη του Στρατηγικού Σχεδίου περί «καθιέρωση[ς] συμμετοχικών διαδικασιών με συμπερίληψη των Ελλήνων της Διασποράς στη διαβούλευση και στη λήψη αποφάσεων».

Η δημιουργία της συλλογικότητας των νέων της διασποράς δεν επιτελείται απλώς και μόνο μέσω πολιτιστικών και συναισθηματικών δεσμών. Ο κυβερνητικός λόγος επαναφέρει στο προσκήνιο μια πρωτύτερη ιδέα του Συμβουλίου Αποδήμου Ελληνισμού (ΣΑΕ), της διασποράς ως μιας παγκόσμιας πολιτικής συλλογικότητας –ως «πολίτες του κόσμου». Στην τωρινή εκδοχή η κυβέρνηση την ορίζει με βάση κοινές φιλελεύθερες αξίες:

Η δική σας γενιά που θα κληθεί να αναλάβει τα ηνία και στην Ελλάδα και στον κόσμο, είναι εκείνη, η οποία θα προσπαθήσει να επαναφέρει τα πράγματα σε ένα δρόμο ισότητας, δικαιοσύνης, άρσης των διακρίσεων και γι’ αυτό το λόγο μάς είστε πολύτιμοι … Γιατί μπορεί να έχουμε ένα ικανό διπλωματικό σώμα, αλλά οι αληθινοί πρεσβευτές του Ελληνισμού στον κόσμο είστε εσείς. Άνθρωποι νέοι, με ιδέες, με όραμα, με ευαισθησίες για τα εθνικά, αλλά με ευαισθησίες και για όλα τα κοινωνικά θέματα. Για τις κρίσεις τις παγκόσμιες που μας ταλανίζουν, για την κλιματική κρίση, για την επισιτιστική ασφάλεια, για τα ζητήματα, τα οποία έχουν να κάνουν με το δημογραφικό, με την αξιοκρατία, με την ειρήνη, με την ευημερία. Εσείς είστε η αληθινή ψυχή της Ελλάδας.

Η διακήρυξη ενεργοποιεί μια περαιτέρω διάστρωση συναισθήματος – εμπιστοσύνη – ως μοχλό συγκινησιακής ταύτισης κατευθυνόμενη προς πολιτική δράση. Οι νέοι τοποθετούνται στην «πρώτη γραμμή» της εκπροσώπησης και επιτέλεσης του Ελληνισμού ανά τον κόσμο, ο οποίος εξισώνεται με φιλελεύθερα ιδεώδη τα οποία προτείνονται ως λύση σε μια σειρά παγκοσμίων προβλημάτων.

Αυτή η πλαισίωση αποτελεί την πολιτική σύνδεση με τη διασπορά πολιτικά. Δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο ένα αίσθημα εθνο-πολιτικής αποστολής, ενεργοποιώντας φιλοδοξίες για την δημιουργία της νέας γενιάς ηγετών της διασποράς. Η δυναμική της σχέσης «Ελλάδα-διασπορά» δημιουργείται μέσω της εξής πολιτιστικής και πολιτικής χαρτογράφησης: Οι νέοι της διασποράς φιλοξενούνται στη «μητέρα πατρίδα» («τη μαμά» Ελλάδα) και γίνονται αποδεκτοί ως οργανικά μέλη του «εθνικού κέντρου», λαμβάνοντας την εντολή ως πρεσβευτές του να την μεταφέρουν πλέον στις χώρες διαμονής τους ως αυθεντικοί φορείς του Ελληνισμού και να την αντιπροσωπεύσουν στις αντίστοιχες παροικίες και κοινωνίες τους.

Αυτή η ανάγνωση εξηγεί τη σημειολογία της εικονικοποίησης της φοράς διακίνησης του «αποδήμου Ελληνισμού» μέσω της μεταφοράς των αποδημητικών πτηνών στον ανατεθειμένο ρόλο τους ως «πολίτες του κόσμου». Για παράδειγμα, στην παραπάνω αφίσα του ΣΑΕ, σχεδιασμένη στα τέλη της δεκαετίας του 1990, παρατηρούμε ότι η κατεύθυνση της κίνησης δεν συντελείται, όπως θα αναμενόταν, από τις Ελληνικές παροικίες του κόσμου προς την Ελλάδα ως σύμβολο επανασύνδεσης με την διασπορά. Αντίθετα, είναι αντίστροφη. Η διασπορά απλώνεται από την Ελλάδα, συμβολισμένη ως σημαία, προς τον κόσμο, δηλώνοντας την ενσωμάτωση των νέων στο «εθνικό κορμό» – «το μητροπολιτικό κέντρο» – και την επακόλουθη λειτουργία τους ως μεταφορείς και πρεσβευτές του Ελλαδικά παραγομένου Ελληνισμού στον παγκόσμιο χώρο, όπως προανέφερα. Η διασπορά είναι Ελλάδα και η Ελλάδα είναι παντού στην διασπορά. Η Ελλάδα είναι πηγή εκκίνησης του παγκόσμιου Ελληνισμού και η διασπορά ο οργανικός της φορέας. Έτσι, ο αποκαλούμενος «οικουμενικός Ελληνισμός» ορίζεται και πηγάζει από την ελληνική κυβερνητική πολιτική καθιστώντας την Ελλάδα «μητροπολιτικό κέντρο» και τις διασπορικές κοινότητες περιφέρεια της επικράτειάς του.

Τα όρια της ενιαίας διασποράς: Μια εσωτερική αποδόμηση

Ενώ το κυβερνητικό σχέδιο παρουσιάζεται ως ευέλικτο και ανοικτό σε διαβουλεύσεις (ενσωματώνοντας τις φωνές των νέων στον σχεδιασμό, για παράδειγμα), παραμένει ακλόνητο στην ιδεολογία της ομόψυχης ομογένειας την οποία επιβάλλει στον ορισμό της διασποράς, καθώς και την προβολή της Ελλάδας ως μητροπολιτικού κέντρου.

Και όλα αυτά παρά την επανειλημμένη απαίτηση μέρους της διασποράς για την αναγνώριση των ιστορικών και πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων της καθεμίας. Όπως πολλοί τονίζουν, η κάθε παροικία έχει την δική της ιστορία και προσδιορίζεται σε σχέση με διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες τις οποίες οφείλουμε να κατανοήσουμε. Σε αυτά τα πλαίσια προτείνεται μια εναλλακτική, πλουραλιστική χαρτογράφηση της διασποράς με όρους πολυκεντρικού δικτύου, πέρα του ελλαδοκεντρικού μοντέλου.³

Ακόμα υπογραμμίζεται ότι η κάθε διασπορά/παροικία/κοινότητα είναι εσωτερικά ετερογενής. Υπάρχουν κοινωνιολογικές διαφοροποιήσεις στον τρόπο με τον οποίο οι νέοι (και μέλη των διασπορών γενικότερα) ορίζουν και βιώνουν τις ταυτότητες τους οι οποίες συχνά επιτελούνται μέσω πολιτιστικών μείξεων. Η σεξουαλικότητα, η ταξική κατάσταση, η έμφυλη εμπειρία, η ιδιαίτερη οικογενειακή δυναμική, η πολιτική ιδεολογία, συντελούν ως παράγοντες δημιουργίας διαφορετικών μορφών πολιτιστικών ταυτίσεων. Γνωρίζουμε ότι αρκετοί νέοι και νέες ασκούν κριτική σε πατριαρχικούς θεσμούς και αντιστέκονται στην επιβολή του ορισμού της διασπορικής ταυτότητας από επίσημους φορείς και ηγεμονικές ιδεολογίες. Αντί αυτού, βλέπουν τους εαυτούς τους ως αυτενεργούς φορείς δημιουργίας της προσωπικής τους ταυτότητας όπως αυτοί την κρίνουν σημαντική στην ζωή τους. Σε αυτό το «πλέγμα ταυτοτήτων», η σχέση με την Ελλάδα είναι πολύπλοκη και χρήζει εθνογραφικής μελέτης.

Η κάθε κοινότητα λειτουργεί ως πεδίο που διασχίζεται από συχνά ανταγωνιστικές εκδοχές διασπορικής ταυτότητας: ανιστόρητης / ιστορικής μνήμης· ελληνο-ορθόδοξης / κοσμικής· φυσιοκρατικής ελληνικότητας / κοινωνικά και ιστορικά διαμορφωμένης· πολιτικά και πολιτιστικά συντηρητικής / προοδευτικής· «αυθεντικής» / υβριδικής· εθνικιστικής / κοσμοπολίτικης· καπιταλιστικής / σοσιαλιστικής. Αυτή η δυναμική οδηγεί στην προσέγγιση των διασπορών ως πολιτικές κοινότητες.⁴

Η κυβέρνηση, από την άλλη μεριά, προσδιορίζει το ζήτημα της διασποράς ως «πολιτική κοινότητα» από διαφορετική οπτική. Με σημείο εκκίνησης την σύμπνοια του εθνικού πνεύματος – «Νέοι της Ελληνικής Διασποράς από 4 Ηπείρους Ενώνουν τη Φωνή τους στην Αθήνα» [ανακοίνωση Υπουργείου Εξωτερικών]) – παρουσιάζει την αντιπροσωπευτική νεολαία ως ενωμένη, κατευθύνοντας τον πολιτικό της προσανατολισμό με βάση τις φιλελεύθερες αξίες που προανέφερα. Αυτή η θέση δυνητικά ανοίγει την προοπτική για δράσεις και στο εξωτερικό αλλά και στο εσωτερικό της κοινότητας προς υπεράσπιση των ευγενών στόχων της «ισότητας, δικαιοσύνης, [και] άρσης των διακρίσεων».

Αλλά εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η κανονιστική εφαρμογή των παραπάνω φιλελεύθερων αξιών από τους νέους ηγέτες θα αποδομήσει εκ των πραγμάτων την ιδεολογία της ενιαίας διασποράς. Διότι αναπόφευκτα θα προκαλέσει διαφωνίες, ενστάσεις και αντιστάσεις σε κάθε διασπορά.

Όπως κάθε κοινωνία, κάθε κοινότητα είναι ετερογενής και επομένως εσωτερικά συγκρουσιακή. Δεν υφίσταται ότι η κάθε παροικία ασπάζεται αυτές τις αρχές και αξίες, ή ότι ο κάθε κοινοτικός θεσμός υπερασπίζεται τη φυλετική, έμφυλη και ταξική ισότητα. Υπάρχουν συγκρουόμενες εκδοχές του τι σημαίνει «δικαιοσύνη» σε σχέση με τα δικαιώματα των φυλετικών μειονοτήτων ή τους τρόπους καταπολέμησης της φτώχειας. Όσο αφορά δεν την κοινωνική ισοτιμία γυναικών ή των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, η συμπεριληπτική πολιτική κοσμικών αξιών δεν ισχύει απαραίτητα καθολικά στα μήκη και πλάτη της κοινότητας.

Παραδείγματα από την Ελληνοαυστραλιανή περίπτωση απεικονίζουν αυτήν την κατάσταση. Η εκκλησιαστική τοποθέτηση κατά των αμβλώσεων και της έμφυλης αντίστασής της από την παροικία (2022) καθώς και η δημόσια αντιπαράθεση περί εκπροσώπησης του κοσμικού χαρακτήρα της κοινότητας και ιστορικής μνήμης (2024) αποδεικνύουν τα όρια της ιδεολογίας της μιας και ενιαίας διασποράς.

Η εφαρμογή φιλελεύθερων αξιών αποδεικνύει, όχι χωρίς μια δόση ειρωνείας, ότι δεν υφίσταται ένας Ελληνισμός, μία ελληνική ψυχή, αλλά ένα ανταγωνιστικό πεδίο στο οποίο η υπεράσπιση κοσμικών αρχών σε όλα τα θεσμικά επίπεδα θα προκαλέσει δίχως άλλο δυσαρέσκεια ή και ρήξεις με θεσμούς όπως η εκκλησία, την οποία, σημειωτέων, το Στρατηγικό Σχέδιο θεωρεί πρωταρχικό φορέα συνεκτικότητας Ελλάδας-διασποράς.

Διασπορά: Η ηθική και πολιτική της αυτογνωσίας

Η πραγματοποίηση του συνεδρίου αποδεικνύει το άμεσο κυβερνητικό πολιτικό, πολιτιστικό, και συγκινησιακό ενδιαφέρον για την νέα γενιά –και επομένως του μέλλοντος της διασποράς. Η κυβέρνηση μεριμνά, επενδύει και υλικά και συναισθηματικά σε αυτό το «εθνικό πρότζεκτ». Προτείνει διάλογο, προκρίνει φιλελεύθερες αξίες, προβάλλει και προωθεί την νέα γενιά.

Έμεσα ρίχνεται λοιπόν «το μπαλάκι» στην αντιπολίτευση και άλλους δημόσιους φορείς οι οποίοι πρεσβεύουν εναλλακτικές θέσεις αναφορικά με το τι σημαίνει διασπορά αλλά και την υφή της σχέσης Ελλάδας-διασποράς. Αυτοί τι πράττουν; Τι έχουν να προτείνουν;

Την παρούσα στιγμή είναι αμφίβολο αν υπάρχει (ή είναι διατεθειμένη να ενεργήσει) μια κριτική μάζα διανοουμένων, πανεπιστημιακών, δημοσιογράφων, και αναλυτών (πέρα από μεμονωμένες περιπτώσεις⁵) που θα επιχειρούσαν μια συστηματική και κριτική ανάλυση του φαινομένου. Μέχρι στιγμής η εξάσκηση κριτικής αποτίμησης προς το όφελος της δημόσιας γνώμης και αυτογνωσίας είναι περιορισμένη.

Η επιτάχυνση του κυβερνητικά οργανωμένου λόγου για την διασπορά ως ομοιογενούς συνόλου αποτελεί πρόσκληση και πρόκληση προς την παραγωγή αντίλογου και εναλλακτικών προτάσεων. Η κριτική και μόνο πλέον δεν επαρκεί, επείγουν θεσμικές αντιπροτάσεις και πειστικά οράματα.

Στο θέμα «διασπορά» διακυβεύεται η ηθική και πολιτική της αυτογνωσίας του φαινομένου «ελληνικές διασπορές». Τίθεται το ερώτημα ενός Στρατηγικού Σχεδίου το οποίο λαμβάνει υπ’ όψιν την ιστορία και κοινωνιολογία της διασποράς. Στην κυβερνητική θέση και θέαση των Ελλήνων πολιτών του κόσμου, ο ρομαντισμός της «Ελληνικής ψυχής» ηγεμονεύει, υπονομεύοντας την πολυπλοκότητα και ετερογενείς διαστάσεις των διασπορικών ταυτοτήτων.

Το καίριο ερώτημα που προκύπτει, πιστεύω, αφορά την «μετάφραση» της πολυκεντρικής θεώρησης της διασποράς σε κυβερνητική πολιτική. Το ζήτημα αφορά την δημιουργία ενός αφηγήματος που φαντάζεται και αναπαριστά την διασπορά πέρα από βολικές απλοποιήσεις και το εύπεπτο αλλά με τεράστιο συγκινησιακό εκτόπισμα «μεγάλο αφήγημα» που χαρακτηρίζει την τωρινή ηγεμονική του κατασκευή.

Δεκέμβριος 13, 2024

Γιώργος Αναγνώστου, επιμελητής του Greek/American and Diaspora Arts and Letters.

Σημειώσεις

1. Όλες οι παραθέσεις άνευ παραπομπής προέρχονται από τον Χαιρετισμό του Υπουργού Εξωτερικών, Γιώργου Γεραπετρίτη στο συνέδριο.

2. Η «μέτρηση» της ελληνικότητας με όρους ψυχής και η ιεραρχική αξία που αποδίδεται στην διασπορά ως ελληνικότερη αντιστρέφει την συχνή πολιτιστική απαξίωση των Ελλήνων της διασποράς ως λιγότερο ή «μη αυθεντικών Ελλήνων» από την ελλαδική κοινή γνώμη. Δες, Charles Stewart, “Forget Homi! Creolization, Omogéneia, and the Greek Diaspora.” Diaspora: A Journal of Transnational Studies 15.1 (Spring 2006): “The idea of ethnic homogeneity became increasingly hard to sustain as Greek-Americans lost linguistic and cultural competence. … Omogéneia has implicitly become an othering term for those who are not linguistically and culturally competent according to homeland models and standards” (61).

3. Η διατύπωση αυτή έχει συζητηθεί διεξοδικά και σε αναλύσεις και ευρέως στα ελληνικά και ελληνοαυστραλιανά μέσα ενημέρωσης. Σε αυτήν την χαρτογράφηση η κάθε διασπορά δεν είναι ούτε περιφέρεια ούτε προέκταση του «μητροπολιτικού κέντρου» αλλά μια διαφοροποιημένη πολιτιστική πραγματικότητα. Το ευρύτερο αίτημα πλέον διατυπώνεται ως πέρασμα από τον μονοδιάστατο Ελληνισμό σε πολυφασματικούς World Hellenisms.

4. Yiorgos Anagnostou, “What is a Diasporic Group and Why does the Answer Matter?” Κώστας Καραμάρκος, «Οι ελληνικές διασπορές ως πολιτικές κοινότητες. Το παράδειγμα της Αυστραλίας».

5. Για κριτικές παρεμβάσεις στο Στρατηγικό Σχέδιο δες, Κώστας Καραμάρκος, «Απόδημος Ελληνισμός: όταν μια μπροσούρα ονομάζεται στρατηγικός σχεδιασμός!» και «Το επικαιροποιημένο στρατηγικό σχέδιο του ΥΠΕΞ για τον Απόδημο Ελληνισμό». Dean Kalimniou, “Diatribe: Greece’s three years plan.” Μαρία Φιλιώ Τριδήμα, «Στρατηγικό Σχέδιο του ΥΠΕΞ για την Ελληνική Διασπορά: Μία κριτική προσέγγιση», και «Στρατηγικό Σχέδιο του ΥΠΕΞ για τον Απόδημο Ελληνισμό: Μία ακόμη κριτική προσέγγιση». Γιώργος Αναγνώστου, “About the Greek Government’s Updated Strategic Plan for the Diaspora.”